موزه میراث روستایی گیلان؛ موزهای با خاطرات بومی دور
موزه میراث روستایی گیلان، زیر مجموعه موزههای فضای باز هستند که تمدن و فرهنگ روستایی را در محیط طبیعی نشان میدهند. این موزهها با انتقال آثار و بناها در بستری مشابه وضعیت اولیه، شکل میگیرند. موزه میراث روستایی گیلان نیز در راستای نیاز فرهنگ بومی منطقه در آستانه ناپدید شدن آن شکل گرفت. حرکتی ارزشمند در جهت احیای خرده فرهنگهای بومی گیلان که میرفت به دست فراموشی سپرده شود.
موزه میراث روستایی گیلان کجاست؟
آدرس موزه میراث روستایی گیلان که در زمینی به مساحت حدود ٢۶٣ هکتار، در پارک جنگلی سراوان، واقع در کیلومتر ١٨جادهی رشت ـ تهران است. مطالعات مقدماتی آن، از اوایل سال ١٣٨١ آغاز شد. اندیشه ایجاد موزه میراث روستایی گیلان برای اولین بار، چند هفته پس از زمین لرزهی خرداد ۱۳۶۹ گیلان مطرح شد. درست هنگامی که خانههای روستایی با تمام اشیاء و خاطراتشان به یک باره نابود شدند. پس از مطالعه و بررسیهای فراوان، پارک جنگلی سراوان، به علت دارا بودن توپوگرافی مشابه، دسترسیِ آسان و وجود تأسیسات زیربناییِ مناسب به عنوان محل اجرای پروژه انتخاب شد.
هنگامی که در موزه در میان انبوه درختان، تازگی و صدای لطیفش قدم میزنیم، بناهایی را میبینیم که از سالیانی دور آمده و با آن همه اصالت، رنگ و مهربانی در کوچه کوچه موزه نشستهاند. گویی به ما لبخند میزنند و خوشآمد میگویند.
بناهایی که پس از شناسایی، مطالعه، واچینی و انتقال آن به موزه، به نام اهدا کننده یا فروشنده بنا در محل به سبک روستاهای ۹ گانه با همان معماری و فرهنگ زندگی و به نام صاحب خانه، دوباره چینی شدهاند. جالب آن است که این خانهها بر اساس مطالعات مردمشناسی و با استفاده از ابزار و اشیای سنتی، مانند حالت اولیه خود با دقت و ظرافت چیدمان شدهاند.
وارد هر مجموعه مسکونی که میشوید، بخشهای جانبی خانه مثل: انبار برنج، طویله، لانه مرغ، تلمبار، چاه آب، باغ و نیز ابزارهای زندگی، کار، خوراک، پوشاک و حتی در برخی خانههای عکسهای یادگاری قدیمی ساکنان خانه را میتوان مشاهده کرد.
به طور کلی میتوان گفت، میراث مادی (معماری، صنایع دستی و …) و میراث معنوی (آداب و رسوم، باورها و ارزشها) هریک از حوزهها در قالب یک روستا در موزه طراحی شده است. یعنی زندگی روستایی با تمام ابعادش در این خانهها جاری است. گویی تنور خانه هنوز گرم است و عطر نان تازه از آن میخیزد و صدای پدر، ترانههای محلی مادر و همهمه شاد کودکان روستایی، نَقلهای مادربزرگ و حاطرات دور و دراز آن روزها از جای جای خانه به گوش میرسد.
تاریخچه موزه میراث روستایی گیلان
در اردیبهشت ١٣٨۴ اولین روستا که روستای جلگه شرق بود، راه اندازی و یک سال بعد افتتاح شد. در اردیبهشت ماه ١٣٨٧ روستای جلگه مرکز افتتاح، در همان زمان، کلنگ روستای جلگه غرب و در شهریور ١٣٨٧ کلنگ روستای کوهپایه غرب به زمین زده شد. در خرداد ١٣٨٨ این دو روستا افتتاح و همزمان عملیات اجرایی روستای کوهستان غرب آغاز شد. در خرداد ١٣٨٩ روستاهای کوهپایه شرق و کوهستان غرب و همچنین ساختمان خانه پژوهشگران افتتاح و همزمان روستای کوهستان شرق و کارگاه مدرسه جلگه مرکز به زمین زده شد.
در اردیبهشت ١٣٩٠ دو مجموعه مسکونی (حسنی، حقیقتی) از روستای جلگه غرب و دو مجموعهی مسکونی (بهزادی، جامع) از روستای کوهپایه شرق و در اردیبهشت ١٣٩١ بنای مدرسه در روستای جلگه مرکز به طور رسمی افتتاح شدند. در خرداد ماه ۱۳۹۳روستای کوهستان شرق و ساختمان دفتر فنی و پشتیبانی موزه و در اردیبهشت ۱۳۹۵ روستاهای ساحل شرق و غرب موزه به بهرهبرداری رسید. در اردیبهشت ۱۳۹۷ نیز ساختمان موزه مشاهیر گیلان در سایت موزه میراث روستایی گیلان آغاز به کار کرد.
ویژگی موزه میراث روستایی گیلان
چه آرامش و لذتی بر زندگی پیشینیانمان جریان داشته و عجیب آنکه چه همزیستی زیبایی با طبیعت خود داشتهاند. گویی در تعامل کامل با طبیعت خویش زندگی گذراندهاند. باد، باران، گیاه و نور، همه و همه در معماری روستایی نقشی پررنگ دارد.
ایوان و تلار که زمانی، محلی برای استراحت از کار کشاورزی، نشستن اهالی خانه، گپ زدن و چای و غذا خوردن بود امروزه خاطرهای بیش نیست و ما خستگیهای روزمرهمان را از دود و غبار و سر و صدای شهر به چهاردیواریهایی میآوریم که باز از پسِ پنجره به ما میتازند، باز هم صدای ماشینها بر آسفالت خیابان، بوقها و شلوغیهای شهر.
وقتی به دقت به بناهای این موزه نگاه میکنیم، به راستی درمییابیم که معماری روستایی گیلان، زاییده اندیشهای خردمندانه است. وجود ایوان و تلار سبب ایجاد کوران و ارتفاع بنا از کف زمین سبب نرسیدن رطوبت از کف به بنا میشود و شیب تند سقف نیز برای جلوگیری از نفوذ رطوبت و بارشهای فصلی این خطه تعبیه شده است. اینها همه نشان از دانش عمیق مردم در چگونگی زیستن در طبیعت دارد.
ساعت کار موزه میراث روستایی گیلان همه روزه ساعت ۹ صبح تا ۱۶:۳۰ عصر است. اما روزهای جمعه و تعطیل و یا هنگام برگزاری جشنوارهها، حس و حال دیگری دارد. در این روزها انبوه گردشگرانی را میتوان در چایخانههای سنتی، بازارهای موزه و خانههای روستایی دید که با شور و اشتیاق به بناه و غرفههای صنایعدستی نگاه میکنند و درباره گمج، نرخه، رشتی دوزی و خوراکیهای بومی سوال میپرسند یا دنبال خرید سوغاتهایی چون: درار و ترشی و شیرینیهای محلی هستند.
مزارع و باغهای چای، شالیزار، کارگاههای آموزش و تولید صنایعدستی، نظیر گمج سازی و سفالگری، مرواربافی، رشتی دوزی، غرفه عکاسی با لباس محلی گیلان، کوره ذغال گیری سنتی، کارگاه آهنگری و محوطه بازیها و نمایشهای سنتی برای برگزاری کشتیگیلهمردی، لافندبازی از دیگر بخشهای این موزه است.
جوایز بینالمللی موزه میراث روستایی گیلان
از جوایز و گواهینامههایی که تاکنون موزه میراث روستایی گیلان موفق به کسب آنها از سوی نهادهای ملی و بینالمللی شده است، میتوان به: رتبه دوم پژوهشهای کاربردی در بیست و یکمین جشنواره بینالمللی خوارزمی، جایزهی «پژوهش و نوآوری» از بنیاد ملی نخبگان، به عنوان پژوهش کاربردی برتر در سال ۱۳۸۶، گواهینامه ICOM در سال ۱۳۸۶، لوح تقدیر «جایزه معمار» از بنیاد معمار در آبان ماه ۱۳۸۶ و جایزه و لوح تقدیر نخستین «همایش ملی معماری و طراحی شهری نقش جهان» از وزارت مسکن و شهرسازی اشاره کرد.
نسل امروز به دلیل زندگی در فضا و فرهنگ شهری نسبت به گذشته نزدیکشان آگاهی کمی دارند و در این میان موزه میراث روستایی، فضایی وسیع را برای دیداری کردنِ فرهنگ بومی فراهم کرده است. هدف، تنها انتقال بناهای روستایی نبوده و نیست. بلکه حفظ فرهنگ بومی و دانش نانوشتهای است که در روستاهای گیلان جریان داشته است.
در بحث جاذبههای گردشگری، گیلان را بیشتر با طبیعتش با ساحل دریا، کوه، ییلاق و امثال آن میشناسند؛ اما موزه میراث روستایی بحث معماری، مردمشناسی، صنایعدستی، فرهنگ، کشاورزی، بازار، خوراک را یک جا در خود دارد و یکی از فرصتهای خوب گردشگری استان گیلان است که در راستای توسعه فرهنگی و حفظ میراث بومی، گامی موثر برداشته است.